صحرای فاران

احمد ماطر

صحرای فاران پروژه‌ای در حال انجام است که توسعه‌ی سریع مقدس‌ترین شهر مسلمانان را مستند می کند. عنوان پروژه از نام باستانی مکه، یا کوه ها و بیابان‌های اطراف آن، که «فاران» یا «پاران» نام دارد، گرفته شده که در عهد عتیق هم از آن اسم برده شده است.
صحرای فاران/ اتاقی با چشم انداز بر تنش بین فضای عمومی و خصوصی در شهرهای اسلامی متمرکز است. با اینکه مکه بیش از یک میلیون نفر را در خود جای داده است، طوری استحاله یافته که بتواند نیاز چندین میلیون زائر و توریست دیگر را نیز برآورده کند. مدل های تازه‌ی توسعه‌ی شهری در ابعاد وسیع در این شهر پیاده شده است. مکه، به لطف دارایی‌های وارداتی و دانش توسعه‌ی شهری، به‌سرعت در تلاش برای دگرگونی است تا با بستر دینی، ژئوپولیتیک، ژئومورفولوژیک، زیست‌محیطی و تکنولوژیکی که در آن قرار دارد تطبیق یابد.
آینده‌ی جدیدی در انتظار شهر مکه است. خطوط اصلی آن با انبوهی از ابتکارات ــ از خصوصی‌ترین تا عمومی‌ترین آن‌ها ــ در افق پدیدار می‌شود، که هدف‌اش توسعه و ابداع مجدد مناسک، شرایط و پیش‌فرض‌های ظاهراً ثابت و معین است؛ و احتمالاً تصور دوباره‌ی زندگی در مرکز جهان اسلام.
مکه یک خاستگاه است. مکه با روایت خاص خود شکل‌گرفته که تاریخ آن به ابراهیم باز می‌گردد و در عین حال با افزایش جمعیت مسلمانان در سراسر جهان اهمیت دوچندانی خواهد‌یافت. مکه، در میانه‌ی چشم انداز اقتصادی دائماً در حال تغییر، موقعیتش را هم نسبت به خود و هم نسبت به جهان فراتر از خود، مورد بازنگری قرار می‌دهد.
در عربستان سعودی امروز، مدل‌های معاصر توسعه‌ی شهری بر اساس دانش توسعه‌ی وارداتی، به نقطه‌ی آغاز شهرهای پیشنهادی جدید تبدیل شده‌اند. هر یک از این شهرها عمدتاً روی یک لوحِ سیاسی و اجتماعیِ سپید ساخته خواهند شد. مکه دیالوگی جایگزین را بین نقشه و واقعیت پیش می‌نهد. این شهر به لحاظ سمبلیسم تاریخی، ژئوپولیتیک و دینی، همانند معدودی از شهرهای دیگر قرن بیستم، ریشه در بستری پیچیده و بسیار احساسی دارد. این شهر هم بیشتر از همه‌ی شهرهای جهان بازدیدکننده دارد و هم در عین حال یکی از انحصاری ترین شهرهاست، اما با این وجود مدام در حال تغییر، حرکت و گسترش است و دائماً خود را از نو ابداع می‌کند.
فضاهای عمومی در میان توسعه‌های غول‌آسا فشرده شده‌اند و محیط دور مهم‌ترین مسجد جهان اسلام خصوصی‌سازی شده است. با ناپدید شدن فضای عمومی زیر فشار گمانه زنی‌های توسعه‌گران املاک و مستقلات، اقدامات امنیتی و اهمال جمعی، قیمت دسترسی خصوصی به آن افزایش می‌یابد: چشم انداز حرم شریف، یعنی حیاط عمومی دور کعبه، می‌تواند قیمت یک اتاق هتل را تا شبی 3000 دلار افزایش دهد.
مسأله‌ی این اثر این است که آیا فضای عمومی در این شهر اسلامی به کالایی لوکس تبدیل می‌شود؟ آیا حیاط دور کعبه به داستانی تجاری تبدیل می‌شود؟